Сұлтанмахмұт Торайғыров

Қараңғы қазақ көгіне,
Өрмелеп шығып күн болам!
Қараңғылықтың көгіне,
Күн болмағанда кім болам?

Қазақтың көрнекті демократ ақыны Сұлтанмахмұт Торайғыров 1893 жылы 28 қазанда Көкшетау облысының Қызыл-Тау ауданында мал өсірушінің отбасында дүниеге келді. Сұлтанмахмұттың балалық шағы ауыртпашылыққа толы болды. Қуанышты сәттері әсте болмады. Балдәурен балалық шағынының өзінде ол тұрмыстың тауқыметін, жартылай аш-жалаңаш, тұрақты қиындыққа толы өмірдің куәгері болды. Оқу оған үлкен қиындықпен келді. Басында бала әкесінің көмегімен үйде сауатын ашып, кейін бірнеше жыл (1902-1907) ауыл молдасынан тәлім алды. Табиғатынан дарынды, аңғарымпаз бала діни мазмұндағы ескі кітаптарды оқуға қанағаттанбады. Ол өмірге үлкен қызығушылықпен құмарта қарады. Оның көз алдында патриархалды-феодалдық қоғамға тән үлгідегі көшпенді ауылдың тұрмыс бейнесі тұрды. Ол өмірдің түрлі жақтарын ойластырып, ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ әдет-ғұрыптарының мағынасын түсінуге тырысты. 1907 жылы жазған өлеңінде Сұлтанмахмұт ақын болу туралы нақты шешімі туралы айтады. Осы жылы ол бірнеше өлең жазады. Олардың арасында «Қыр мұрынды қисық қыз», «Мұрны көкте, төмен бойлы, өзі мылжың» - деген өлеңі бар, бұл өлең жолдарымен өзі жас, жаңадан бастаған ақын тұла бойындағы нақты ерекшеліктерінің арқасында жанды портретті жасау қабілетімен таң қалдырады.

1908-1910 жылдары Сұлтанмахмұт Баянауылдағы рухани мектеп-медреседе оқиды. Ізденімпаз және еңбекқор болашақ ақын мақсатқа жетуде ерекше табандылық танытады. Өмір сүру үшін ешқандай қаражаты болмағандықтан, ол өзі тұрған молданың отбасындағы барлық ауыр жұмыстарды орындауға мәжбүр болады. Бірақ, осы кезеңде де, 1911 жылы ауылға көшкеннен кейін де Сұлтанмахмұт оқуын тастамайды. Дәл осы кезеңде ол діни уағыздарға үлкен күмәнмен қарап, байыпты білімге құштарлық таныта бастайды.

1912 жылдың соңында Сұлтанмахмұт оқуын жалғастыру үшін Троицк қаласына келеді. Ол орыс тілін үйреніп, орыс тілінде оқуды, тарих және география сияқты ғылымдарды зерттеуге бел буады. Троицкіде ол рухани мектепке түседі. Бірақ білімді өз бетінше толықтыруға мәжбүр болады. Ол Абайдың шығармаларын оқып, ұлы ағартушының аудармаларында Пушкин, Лермонтов, Крыловтың шығармаларымен танысады. Біраз уақыттан кейін ол орыс жазушылары мен ақындарының шығармаларын түпнұсқада оқиды.

1913 жылдың шілдесінде Сұлтанмахмұт ілімнен алыстауға мәжбүр болады. Мұқтаждық пен тұрмыс тауқыметі, сондай-ақ ашаршылық оның денсаулығына зардабын тигізеді - ол туберкулез дертімен ауырып, балаларды оқытатын ауылға барады. Алайда оқуға деген құштарлық оны азапқа түсіріп, көп ұзамай ол Троицкіге қайтадан оралады, Сұлтанмахмұт сол кездің танымал, алдыңғы қатардағы «Айқап» журналының жетекші қызметкерлерінің бірі болып, журналдың беттерінде ақын, публицист және очеркші ретінде алғаш рет өнерін көрсетеді. Демократ ақын өзінің мақалаларында жастарды жаңа дәуірдің прогрессивті және демократиялық қайта құруларына сәйкес болуға шақырды: «Еуропаның жетістіктерін үйрену. Құдайды ғана емес, туған халқының тарихын да білу. Алдыңғы қатарлы ұлттармен көбірек сөйлесу керек. Бостандық, адамгершілік, шынайылық бізді бірлікке жетелейді...... Жастар әлемге жол ашыңыз, ғылым үйреніңіз,өзіңізді тәрбиелеңіз, егіншілікпен айналысыңыз».
Осы жылдардағы ақынның шығармашылығында жастарды білімге, ғылымға шақыратын, мәдениет пен өнерді насихаттаушы ретінде әрекет ететін шығармалар маңызды орын алады. «Оқудың мақсаты не?», «Оқушының ойлары» өлеңдерінде, «Мен қайғырамын» әңгімесінде ақын надандық пен артта қалушылықты айыптайды, туған халқын ағартушылыққа шақырады.

1914 жылы Сұлтанмахмұт революцияға дейінгі кезеңдегі барлық қазақ әдебиетінің маңызды шығармаларының бірі - «Қамар сұлу» романын жазды. Ол өзінің білімінің жетіспеушілігін сезіне отырып, орыс мектебінде оқу туралы байыпты ойлайды. Осы мақсатта ол 1914 жылдың соңында Семей қаласына келеді. Алайда, ол орыс мектебіне түсе алмады, Сұлтанмахмұт көп ұзамай Семейден кетіп, Алтай мен Тарбағатай ауылдарында мұғалім болып жұмыс істей отырып, орыс тілін өз бетінше оқиды.
Осы кезеңде Сұлтанмахмұт өлең түріндегі «Кім кінәлі?» романын жазуды бастап 1915 жылы аяқтайды. 1916 жылдың соңында Томск курсына түседі. Ақын өзіне тән табандылық пен еңбекқорлықтың арқасында біліммен тығыз айналысады және оқиды. Осы жылдары С.Торайғыровтың жазушылық ұстанымы да жетіле түседі. «Ақиқатты табу жолында еш тайынбаймын, кері шегінбеймін, кей кездері адассам да, барлық сынақтарды көтеруге, шаршамауға бел будым. Мен өз жоспарыма адал боламын» - «Вступив на стезю поиска истины, не отступлю, перенесу все испытания, превозмогу усталость, пройду через заблуждения. Но останусь верен задуманному», - деп жазады ақын.

1917 жылғы ақпан төңкерісінен кейін халыққа жақын болуға ұмтыла отырып, ол Семейге келеді. Ол сол кездегі қазақ қоғамының барлық зиялылары сияқты қуанышты сезімді басынан өткереді: «Мен өз халқымның басына төңген қараңғылықты сейілтетін күн болғым келеді» - дейді. С.Торайғыров Алашордашылармен байланысқа түседі, олардың «Сары Арқа» газетінде мақалалар жазады. «Алаш» көшбасшыларының идеяларын қызу қолдай отырып, оларға деген таңғалысын өз өлеңдерінде жеткізеді. 1918 жылдың жазында Сұлтанмахмұт денсаулығының нашарлануына байланысты туған жері Баянауылға кетеді.

Торайғыров өз өмірінің мәнін туған халқының ағартушылығынан, рухани және әлеуметтік-саяси езгіден босатылуынан көрді. Ол адамдарды рухани жағынан бүлдіретін надандық пен қараңғылықты жек көрді, еркін өмір сүруді армандады, кейде көшпелі ауылды қайта құру жолдарын іздеді. Ел мен мәдениеттің әлеуметтік-экономикалық дамуына апаратын жол ағартушылық арқылы, - деп ойлады және ол бәрінің жақсы болғанын қалады, бірақ бастамасы қалай болуы керек деген сұрақ туындап тұрды. Ақиқатты іздеуде дарынды жас әлеуметтік-саяси, философиялық әдебиеттермен таныса бастады - ол жалпы күресте өз орнын табу үшін қазіргі заманның күрделі мәселелерін түсінуі керек еді. Торайғыров өмірінің соңғы жылдарында, ауыр сырқат оны төсекке жатқызған кезде, Отанымыздың болашағына деген оптимизмге, сенімге толы көптеген шығармалары жарық көрді.

Сұлтанмахмұттың соңғы аяқталмаған поэмасы «Қалалық және дала ақындарының сайысы» тақырыпшасымен шыққан «Айтыс» поэмасы болды. Диалог түрінде жазылған шығармада ақын бұрынғы ескі сенушілердің өмір салтын бұзғысы келді.
Дарындылық сипаты жағынан азаматтық көзқарасы басымырақ лирик, Сұлтанмұхмұт Торайғыров, өзінің қысқа ғұмырында сонша елеулі шығармалар жазып, ұлттық мәдениет тарихында лайықты орынға ие болған ақын. Халыққа деген жанқиярлық сүйіспеншілікке толы оның поэзиясы өзінің әлеуметтік бағыты жағынан Некрасовтың шабытымен ұқсастық табады, әлі күнге дейін азаматтық ерліктің толқуы естіледі. Ол айқындалатын ақиқаттың салтанатты сәтіне сенді, сондықтан «шуақты таңды» жақындатуға ұмтылды.

«Адамның орасан зор, ғарыштық масштабтағы орнын ұғыну әрекеті, - деп жазады зерттеуші Мұрат Әуезов, - өткеннің қазақ поэзиясында теңдесі жоқ құбылыс. Торайғыров поэзиясының лирикалық кейіпкері мәңгілік, өшпес, отты материяның бөлшегі ретінде өзін сезінеді. Ақынның сүйікті бейнесі - оның жылу мен жарықтың символы ретінде қабылдаған от бейнесі кездейсоқ емес».
Ғалам құпияларына, болмыс құпияларына ене алатын адам ақылының күшін даңқтай отырып, ақын Абай сияқты зорлық-зомбылық пен надандықты қабылдамайды, өз өмірінің мақсаты ретінде халықты ағартуды жариялайды. Осы жерде зерттеушінің дәл басып жеткізген ойы: «Оның жалынды, кейде күн ілгері болжау стилі, ұйқысыз, рухсыз өмірге бейімділікті масқаралайды, аштық пен кедейлікті тудыратын, адамның өзін-өзі бағалауын төмендететін өмір жағдайларына наразылық білдіреді». Кейде ақын өз жұмысының нақты нәтижелерін көрмей, ұмтылыстарының жауапсыздығынан зардап шегіп, өзін шөлге лақтырылған гүл тұқымымен салыстырады.
Әлеуметтік-философиялық поэзияның, азаматтық ерлік поэзиясының гүлденуі ғана емес, сонымен қатар әдебиеттің жанрлық, көркемдік байытылуы да Торайғыровтың есімімен байланысты. Алғашқы романдардың авторы — өлеңдер мен прозаларда, алғашқы философиялық және әлеуметтік өлеңдер мен очерктерде демократиялық дәстүрлердің мұрагері болды.

Оның әйгілі «Қамар сұлу» романын прозадағы поэма деп атауға болады. Ақын толқып жазады, кейде ырғақты проза жазады, өлең мәтіндерін енгізеді. С.Торайғыровтың өзі жасаған және ауызша поэзиядан алынған түрлі-түсті эпитеттер мен салыстырулар, мақал-мәтелдер, қанатты сөздер романның стиліне өзіндік ұлттық дәм береді, поэтикалық хаттар, халық әндері (жар-жар, айтыс) мәтінге енеді. Торайғыров романының тілі шырынды, дәл, поэтикалық шығармашылыққа негізделген. Бірақ Сұлтанмахмұт ана тілінің байлығын ғана қолданумен шектелмеді, ол жаңа ойлар мен идеяларды жеткізу үшін орыс лексикасындағы сөздерді де қолданды.

С.Торайғыровтың шығармашылығы еркін қоғам туралы құштарлыққа толы. Оның болашаққа ұмтылған әдеби мұрасы адамгершілік, отанға деген риясыз сүйіспеншілік идеяларын қамтиды. Әуесқой ақын өзінің жанкешті өмірі және шығармашылығымен адамның адамгершілік идеалын бекітеді.

С. Торайғыровтың есімі берілген нысандар:
Павлодар қаласында Сұлтанмахмұт Торайғыровқа ескерткіш орнатылған.
Оның есімі Павлодар облыстық әмбебап ғылыми кітапханасына,
Павлодар Мемлекеттік Университетіне берілген.
Қазақстанның Павлодар, Алматы, Нұр-Сұлтан және басқа қалаларындағы көшелер және Павлодар облысы Баянауыл ауданындағы көл және елді мекен
С. Торайғыровтың есімімен аталған.